خزرخبر: توسعه در کشورهای جهان سوم به طور اعم از مناطق روستایی و به‌ ویژه از بخش کشاورزی آغاز می‌شود.

مسائل اساسی فقر گسترده، نابرابری در حال رشد، رشد سریع جمعیت و بیکاری فزاینده تماماً ریشه در رکود و اغلب سیر قهقرایی زندگی اقتصادی مناطق روستایی دارد.

بدون توسعه روستایی که به‌عنوان بخش مهمی از برنامه‌های توسعه کلان در هر کشوری است، توسعه صنعتی یا موفق نخواهد شد و یا اگر موفق شود چنان عدم تعادل‌های شدید داخلی ایجاد می‌کند که مشکلات فقر گسترده، نابرابری و بیکاری بیشتر می‌شود.

در نگرش‌های نوین توسعه، توانمندسازی جامعه روستایی و مقوله‌های مشارکت و توسعه منابع انسانی تاکید می‌شود، توسعه روستایی را می‌توان فرآیندی همه جانبه از تحولات رو به تکامل ساختارهای شکل‌دهنده زندگی روستایی نامید که منجر به ارتقاء سطح زندگی مادی و معنوی روستائیان با توجه به مقوله پایداری می‌شود، در این مقوله بهبود زندگی اقتصادی و اجتماعی برای تمامی روستائیان مد نظر قرار دارد.

توسعه روستایی فرآیند توسعه دادن و مورد استفاده قرار دادن منابع طبیعی و انسانی، تکنولوژی، تسهیلات زیربنایی، نهادها و سازمان‌ها، سیاست‌های دولت و برنامه‌های به منظور تشویق و تسریع رشد اقتصادی در مناطق روستایی برای ایجاد شغل و بهبود کیفیت زندگی روستایی برای ادامه زندگی و پایداری حیات است.

* ویژگی‌های مناطق روستایی

یکی از ویژگی‌های مهم اقتصادی اکثر نواحی روستایی استفاده از فناوری سنتی، ساده و قدیمی است، بخش کشاورزی به دلیل پیشینه و سابقه‌ای که دارد و به دلیل نوع مناسبات اجتماعی و ویژگی‌های فرهنگی موجود در این نواحی، از فناوری سنتی و روش‌های قدیمی تولید تقریباً در تمامی فرایندها (زراعت، باغداری و ...) بهره می‌گیرد.

وجود چنین سطحی از فناوری، پیامدهایی را با خود به دنبال دارد که بیشتر ماهیت اقتصادی دارند، ویژگی دوم در این نواحی، استفاده اندک از عوامل تولید و به بیانی دیگر بهره‌وری پائین است و عواملی نظیر نیروی انسانی، سرمایه، منابع پایه (آب و خاک و...) با بهره‌وری پائین مورد استفاده قرار می‌گیرند.

با توجه به دو ویژگی ذکرشده، تولید در این نواحی نسبت به عوامل به‌کار گرفته پائین است و در نتیجه درآمد کشاورزان اندک است، حاصل این فرآیند، فقر نسبی در جامعه روستایی، پائین بودن یا عدم وجود پس‌انداز و در نتیجه کمبود امکانات مالی برای سرمایه‌گذاری در این نواحی است.

در جامعه روستایی باورها، نگرش‌ها و ارزش‌های جامعه، مجموعه پدیده‌ای بهم‌پیوسته‌ای را تشکیل می‌دهند که بر یک‌دیگر و همین‌طور بر فعالیت‌های روزمره افراد جامعه، هم در حوزه‌های اقتصادی و تولید و هم در زندگی روزمره اجتماعی تأثیر می‌گذارد.

این باورها و نگرش‌ها، نهایتاً به شکل تصمیم‌گیری‌ها و رفتارهای مختلف توسط افراد و گروه‌های اجتماعی متفاوت ظاهر می‌شود؛ این رفتارها و تصمیم‌گیری‌هاست که ملموس‌تر، عینی‌تر و قابل مشاهده‌تر هستند.

ویژگی دیگر جامعه روستایی تقریباً در تمامی جوامع به ‌ویژه در کشورهای جهان سوم، نرخ رشد جمیعت بالا است؛ این مسأله به‌صورت طبیعی باعث جوانی جمعیت و به ویژه پهن شدن قاعده هرم سنی جمعیت روستایی می‌شود ولی عوامل دیگری در مقابل باعث می‌شوند که جوانی جمعیت اتفاق نیفتد و برعکس چنین جوامعی دارای جمعیتی معمولاً سالخورده باشند.

مهم‌ترین این عوامل، مهاجرت است که معمولاً جوانان و افراد واقع در سن فعالیت‌های اقتصادی، کار و تولید، بیشترین مهاجران و گاهی تنها گروه مهاجرت‌کنندگان را تشکیل می‌دهند، به این ترتیب در هرم سنی چنین جوامعی، فرورفتگی مشهودی در میانه هرم و به‌ویژه در سمت مردان دیده می‌شود.

وجود گروه بزرگی از افراد مسن در جامعه روستایی و در کنار آن حضور تعداد زیادی کودکان و نوجوانان کم‌تجربه و کم‌توان برای کار و تولید، در مقابل غیبت جوانان فعال و کارآمد، ویژگی خاصی را به جامعه روستایی داده است که چندان مناسب برای توسعه نیست.

از دیگر ویژگی‌ها می‌توان به ویژگی زیست‌محیطی اشاره کرد که نواحی روستایی به دلیل غلبه فعالیت‌های کشاورزی به شرایط اقلیمی و ویژگی‌های جغرافیایی منطقه خود وابسته هستند.

این مسأله از آنجا ناشی می‌شود که تولید کشاورزی به‌ شدت به شرایط آب و هوایی، وضعیت سرزمینی و عوامل طبیعی منطقه وابسته است، به همین دلیل یکی از عوامل مؤثر در تولید، چگونگی تولید با توجه به وضعیت جوی و شرایط طبیعی و اقلیمی است.

همچنین آسیب‌پذیری تولید در نواحی روستایی به‌ویژه تولید کشاورزی، عمدتاً به این علت است که واحدهای تولیدی در این بخش، برخلاف بخش صنعت و خدمات در مکان‌های محدود و مسقف که آنها را از جریانات آب و هوایی و تغییرات جوی محافظت کند، مستقر نیستند؛ بلکه مزارع، باغ‌ها و بسیاری از مراحل دامداری و ... در مزارع وسیع و در طبیعت و در فضای باز انجام می‌شوند.

به همین دلیل وضعیت تولید در جامعه روستایی به شدت وابسته به عوامل طبیعی است، به بیانی دیگر تولید در بخش کشاورزی در معرض عوامل طبیعی است برای مثال سرد شدن ناگهانی هوا و بارش برف نابه‌هنگام در سال جاری به شدت بر کیفیت محصولات کشاورزی به‌ویژه باغ‌ها مرکبات تأثیر گذاشت.

پایین بودن میزان تولید و کاهش درآمد کشاورزان، افزایش خطرپذیری و عدم اطمینان در کشاورزی و وابستگی زیاد تولیدات روستایی به منابع طبیعی، از پیامدهای اقلیمی بر تولیدات کشاورزی و فعالیت‌های اقتصادی نواحی روستایی محسوب می‌شوند.

یکی از راهکارهای رشد و توسعه اقتصاد روستایی شناسایی موقعیت‌های مناسب با استفاده از ظرفیت‌ها و نیروهای بالقوه اقتصادی در روستا است تا از این طریق، رفاه اجتماعی و اقتصادی را برای روستاییان به ارمغان آورند.

جلب سرمایه‌های مالی و ارتقای توانمندی‌های فردی و آموزش نیروی انسانی تأثیر بسزایی در روند توسعه روستاها دارد.

گردشگری مزرعه، گردشگری کشاورزی از انواع گردشگری روستایی است که در مناطق روستایی برای تقویت اقتصادی مناطق روستایی از طریق کشاورزی مطرح شده است.

در این نوع گردشگری، مشارکت جوامع روستایی که همان دخالت دادن مردم روستا در فرآیندهای تصمیم‌گیری‌ها، اجرای طرح‌ها و سهیم کردن آنها در منافع طرح‌های توسعه و مداخله آنها در ارزیابی طرح ها است.

همچنین مشارکت در نواحی روستایی به مفهوم سامان‌دهی رابطه متقابل انسان با محیط جغرافیایی یا بهره‌وری بهینه در سطوح مختلف تولید کشاورزی است.

گردشگری مزرعه‌ای، به تمامی اشکال گردشگری که مستقیماً به یک مزرعه مربوط می‌شود اطلاق شده و شامل اقامت در یک مزرعه، در یک اتاق در مزرعه و یا کمپ، بازدید آموزشی، صرف غذا، فعالیت‌های تفریحی و خرید محصولات زراعی یا صنایع دستی در محدوده مزارع کشاورزی است.

* گردشگری کشاورزی

گردشگری کشاورزی‌‌، که گاه گردشگری مزرعه‌ای نیز نامیده می‌شود، گونه‌ای از گردشگری روستایی است که در ارتباط مستقیم با کشاورزی در نواحی روستایی قرار دارد.

گردشگری کشاورزی انعکاسی از تدارک فرصت‌های جدید در زمینه ایجاد فرصت‌های اقتصادی از طریق گردشگری در مزارع است؛ این گونه از گردشگری را می‌توان ترکیبی از یک وضعیت طبیعی و روند کشت و برداشت محصولات کشاورزی به عنوان فرصتی درمحدوده تجربه‌گردشگری دانست.

در نواحی روستایی تعدادی مزارع وجود دارد که در بازنمایی یک قابلیت خاص یا چشم‌انداز بسیار مناسب، ممکن است به‌عنوان مکانی برای گذران اوقات فراغت ازسوی بازدیدکنندگان شهری یا غیربومی انتخاب شوند.

شکل‌گیری گردشگری کشاورزی ناشی از عواملی در دوسویه یک روند ما بین گردشگران و کشاورزان است، کشاورزان نیز در زیر فشارهای حاصل از هزینه و قیمت‌ها و بحران‌های وابسته به آن د‌ر تولید مازاد کشاورزی، برای افزایش درآمد خود ره‌یافت متنوع کردن کشاورزی و فعالیت‌های غیرکشاورزی را مدنظر قرار داده و ارائه خدمات گردشگری و گشودن فضای مزرعه را برروی بازدیدکنندگان به عنوان یک تنوع اختیاری عملکرد مزرعه و منبع درآمد پذیرفته‌اند.

از این رو گردشگری کشاورزی به‌عنوان یک فعالیت بازاریابی مستقیم توانسته است فرصت‌های خاصی را برای کاستن از رشد خطرات از طریق تنوع در یک محیط اقتصادی متضاد و شهری شده فراهم آورد که دربرگیرنده داد و ستد روستایی د‌ر دوجهت محیط مزرعه و یک بخش از تجارت گردشگری است.

این در حالی است که در مناطق کشاورزی که توجه و سرمایه‌گذاری زیادی انجام شده و ثروتمند هستند و همچنین تنوع زیادی در فعالیت اقتصادی دارند، به دلیل اینکه جاذبه‌های کمتری دارند، نیاز چندانی به توسعه گردشگری در آنها احساس نمی‌شود، مناطق حاشیه‌ای که بر پایه کشاورزی سنتی و محدود قرار دارند نیاز بیشتری به تنوع اقتصادی داشته و برای گردشگران نیز جذاب‌تر خواهند بود.