خزرتیتر خبر،غارها از ده‌ها هزار سال پیش از تاریخ به عنوان نخستین جایگاه و خانه و پناهگاه امن توسط بشر اولیه مورد استفاده قرار می‌گرفت.

غارها به دلیل تاریکی و نوع ساختارشان همواره با اسراری نهفته همراه بودند،گذشته از ارزش‌های مادی و علمی از نظر فرهنگی نیز در خور توجه هستند چرا که در طول تاریخ حیات آدمی، غارها دور از شهر و آبادی بوده و محلی برای برگزاری مراسم و آیین میترایی نیز بودند.

در کنار موارد گفته شده غارها خلوتگاه بزرگانی بوده که در هیاهوی زندگی پردغدغه خود، محالی برای در خودنگری و اندیشه و عبادت نمی‌یافتند و به غارها پناه می‌بردند.

از این قبیل غارنشینی‌ها، می‌توان به انس و خلوت پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) در غار حرا، غارنشینی زرتشت پیامبر و غارنشینی شیخ حسن جوری در «غار ابراهیم» اشاره کرد،در این راستا در سوادکوه غاری داریم که به «چلّه خنه» (خانه) معروف است.

نقل است که مادر امامزاده «شاهبالو» پس از شهادت فرزندش در این غار به مدت چهل شبانه روز به چلّه‌نشینی پرداخت به همین دلیل این غار به «چلّه خنه» معروف گردید،این غار در بالا دست روستای بایع‌کلا قرار دارد،دامداران منطقه تا چند سال پیش در غار مذکور شمع و فانوس بر می‌افروختند.

وجود بیش از ۳۰ غار در سوادکوه بر غنای طبیعی و تاریخی آن بیش از پیش افزوده است،غارهای سوادکوه در دو حوزه تاریخی و طبیعی قابل بررسی هستند،جدای از جنبه تاریخی، غارهای سوادکوه از لحاظ سکونت انسان هم قابل مطالعه و پژوهش است.

از لحاظ علمی و زمین‌شناسی نیز غارها محل پژوهش هستند،وجود ستون‌های آهکی استالاکتیت (چکنده) و ستون‌های نوک تیز آویزان شده از سقف غار که به آن استالاگمیت (چکیده) می‌گویند دارای اهمیتی فراوان هستند.

غار زنگیان در این زمینه گنجینه‌ای ارزشمند است،این غار بزرگ‌ترین غار سوادکوه از نظر طول و عرض است به طوری که طول آن با بیش از ۳ کیلومتر ساخته شد.

مردم سوادکوه برای غار و عموما برای هر سوراخی که در دل زمین یا در دیواره کوه باشد «لی» می‌نامند،لی، در سنسکریت به معنای از نظر محو شدن و نیز به درازا افتادن است و واژه لی مازندرانی می‌تواند یا آن هم ریشه باشد.

از نظر میتولوژی نیز غارها دارای اهمیت هستند چراکه هر غاری با خود افسانه و داستانی به همراه دارد، در این راستا غار «کیجا کچال» در دوآب سوادکوه در خور توجه است.

لازم به ذکر است که در سال ۱۳۲۹ هنگامی که «پرویز عظیمی» از اعضای گروه کوهنوردی تهران جوان برای شناسایی و فتح آن رفت که سقوط کرد و جان خود را از دست داد،بررسی‌ها و مطالعات فنی وی و گروهش موجب شد شناسایی این غار برای گروه‌های دیگر به آسانی امکان‌پذیر شود،این غار سرانجام در سال ۱۳۴۰ توسط گروه سازمان دماوند شناسایی و فتح شد.

احمد باوند سوادکوهی نویسنده کتاب «سوادکوه سرزمین دو خورشید» و محقق تاریخ درباره افسانه و وجه تسمیه غار «کیجا کرچال»، می‌گوید: در روزگاران گذشته دختری از نژاد پریان که از آدمیان می‌ترسید در این غار که کسی بدان دسترسی نداشت، مسکن گزیده بود و سرگرمی‌اش بافندگی شد (به طوری که هنوز چوب‌های دستگاه بافندگی وی در جلوی غار افتاده است) شب‌ها و روزها گذشت تا اینکه روزی چوپانی به همراه گوسفندان خود به این غار نزدیک شد و هنگامی که چهره دختر را جلوی غار دید، عاشقش شد.

باوند می‌افزاید: چوپان روزها به پای غار می‌آمد و به نی زدن (لَلِوا) می‌پرداخت تا اینکه کم کم به وی نزدیک شد و دختر نیز از غار به پایین آمد و سرش را بر روی شانه چوپان قرار داد و چوپان هنگامی که دلبر را در اختیار خود دید، کام دل از وی گرفت.

چوپان جوان دختر را در دامن خود که آلوده به خون بود، بر دوش گرفت تا به آبی برساند و شست و شو دهد که چند قطره از خون وی بر خاک دامنه غار، نزدیک رودخانه ریخت (به روایتی خاک سرخ دامنه غار یادگار آن دوران و آن دختر است) سرانجام چوپان دختر را به چشمه‌ای رساند و در آنجا دختر را نظافت کرد که این چشمه امروز به «پری چشمه» مشهور است و آب زلال و گوارای آن به رودخانه تلار می‌ریزد.

وی ادامه داد: دختر موافقت کرد که همسر چوپان شود و پسر چوپان نیز که اهل شامرزاد (شهمیرزاد) بود، از دل و جان پذیرفت و قدم در راه دوآب به شامرزاد نهادند تا اینکه به شامرزاد رسیدند، در شامرزاد تا کنون نژاد یا تیره‌ای به نام «اپری Aproy» هستند که باور دارند بازماندگان نسل این دو فرد هستند.

این محقق تاریخ با اشاره به اینکه سمت راست جاده فیروزکوه، پل سفید را باید دامنه آثار باستانی و تاریخی سوادکوه نامید به طوری که «یکه برج»، «قلعه چهل در»، «پل ورسک»، غار قلعه «اسپهبد خورشید» و غار «کیجا کرچال» هر یک را داستان و حکایتی ماندگار است اما درباره خود غار کیجا کرچال اینگونه می‌گوید: غار کیجا کرچال بسان موجودی یک چشم در دامنه کوه رو به روی روستای دوآب حکایتی خواندنی و شنیدنی دارد.

وی عنوان کرد: غار در بدنه یک دیوار ۶۰ متری آهکی در روبه روی ایستگاه راه‌آهن دوآب در فاصله ۲۳ متری از سطح زمین و در ارتفاع ۱۱۶۰ متری از سطح دریا قرار دارد و وضع دیواره و دهانه آن کلاهکی بوده به طوری که دهانه غار در زیر نقابی به طول چهار و نیم متر قرار دارد و در واقع طبیعت قدرت اعجاز خود را در به وجود آوردن این شاهکار طبیعی بکار برد که همین وضعیت خاص و کم نظیرش دسترسی به آن را از هر طرف غیرممکن ساخت.

باوند توضیح داد: دهانه غار به عرض ۶ متر و ارتفاع آن ۴ متر است اما عمق غار زیاد نیست و با وجود کوچکی و سادگی دارای شکل و وضع دلپسندی است و تمام غار عبارت از یک تالار ساده بیضی شکل به طول ۱۲ متر و عرض ۱۰ متر و با طاق گنبدی که دارای حداکثر ارتفاع با سطح فعلی ۷۰ متر است.

وی یادآور شد: با مطالعه در وضع غار و تخمین ارتفاع دیوارها و بلندی سقف، این حدس ایجاد می‌شود که غار در اصل دو طبقه بوده و با وجود تیرهای بلند و قطوری که در گوش و کنار غار قرار دارد نشان می‌دهد که سقف بنا ضخیم و بار سنگینی را روی خود دارد.

نویسنده کتاب «سوادکوه سرزمین دو خورشید»، تصریح کرد: آنچه در روی خاک داخل غار آشکار است، ۱۶ اصله تیر چوبی و یک سنگ آسیاب و مصالح سنگی است که باید از نوع گل رس سرخ رنگ پایین غار باشد اما مشاهدات نشان می‌دهد که غار در گذشته کاربردی مسکونی داشت.

وی درباره مشکلات زیست محیطی که در حال حاضر معادن شن و ماسه برای غار کیجا کرچال ایجاد کردند و گفت: شرکت شن و ماسه «پرو چشمه» در دو سال گذشته زیر غار از بستر رودخانه به سمت غار را خاک برداری کردند که مورد اعتراض قرار گرفتند که در نهایت دست از کار کشیدند اما در حال حاضر حدود یک هفته‌ای است که بار دیگر اقدام به برداشت کردند.

باوند یادآور شد: هر چند رئیس اداره میراث فرهنگی سوادکوه قول پیگیری موضوع را دادند اما آیا تا عمل راهی هست؟

حفاظت از آثار تاریخی و سوق دادن آن به سمت گردشگری پایدار بدون دخالت زیست محیطی اقدامی است که تا کنون در شهرستان سوادکوه عملی نشده و صحیت این گفته را می‌توان در برخورد نابرابر با معادن شن و ماسه در مقابل غار دژ اسپهبد خورشید و نیز غار کیجا کرچال مشاهده کرد به طوری که معادن موجود در حریم غار دژ اسپهبد خورشید آن را از ثبت جهانی میراث یونسکو بازداشته و نیز مشکلات زیست محیطی فراوانی برایش ایجاد کرده و حال نیز وجود معدن شرکت شن و ماسه «پرو چشمه» که 50 متر از غار کیجا کرچال را مورد تجاوز قرار دارند به طوری که از کف رودخانه به سمت غار به طول 100 متر را در اختیار خود قرار دادند و وجود ادوات سنگین برای برداشت شن و ماسه و لرزش‌های ناشی از آن می‌تواند موجب ریزش سقف غار شود و اگر این روند تخریب برداشت از دامنه غار همچنان ادامه یابد تا چند ماه دیگر این اثر تاریخی نیز از میان خواهد رفت.

باید مسئولان مربوطه چاره‌ای در این زمینه بیاندیشند و اجازه تجاوز به هر کسی را ندهند در حالی که می‌توان از این اثر تاریخی به عنوان جاذبه گردشگری مورد بهره‌برداری قرار داد نه اینکه دست به نابودی آن زد.